คำสมาส คือ คำที่เกิดจากการนำคำในภาษาบาลีและสันสกฤตมารวมเข้าด้วยกัน เพื่อทำให้เกิดคำใหม่ ที่มีความหมายใหม่ โดยยังมีเค้าของความหมายเดิมอยู่

หลักสังเกตคำสมาสในภาษาไทย 
๑. เกิดจากคำมูลตั้งแต่สองคำขึ้นไป 
๒. เป็นคำที่มีรากศัพท์มาจากภาษาบาลีและสันสกฤตเท่านั้น เช่น กาฬพักตร์ ภูมิศาสตร์ ราชธรรม บุตรทาน อักษรศาสตร์ อรรถคดี ฯลฯ
๓. พยางค์สุดท้ายของคำหน้า หากมีสระ อะ หรือมีตัวการันต์อยู่ ให้ยุบตัวนั้นออก (ยกเว้นคำบางคำ เช่น กิจจะลักษณะ เป็นต้น) 
๔. แปลความจากหลังมาหน้า เช่น ราชบุตร แปลว่า บุตรของพระราชา, เทวบัญชา แปลว่า คำสั่งของเทวดา,ราชการ แปลว่า งานของพระเจ้าแผ่นดิน 
๕. ส่วนมากออกเสียงพยางค์ท้ายของคำหน้า แม้จะไม่มีรูปสระกำกับอยู่ โดยจะใช้เสียง อะ อิ และ อุ (เช่น เทพบุตร) แต่บางคำก็ไม่ออกเสียง (เช่น สมัยนิยม สมุทรปราการ) 
๖. คำบาลีสันสกฤตที่มีคำว่า พระ ซึ่งกลายเสียงมาจากบาลีสันสกฤต ก็ถือว่าเป็นคำสมาส (เช่น พระกร พระจันทร์)
๗. ส่วนใหญ่จะลงท้ายว่า ศาสตร์ กรรม ภาพ ภัย ศึกษา ศิลป์ วิทยา (เช่น ศึกษาศาสตร์ ทุกขภาพ จิตวิทยา)
๘. อ่านออกเสียงระหว่างคำ เช่น

ประวัติศาสตร์	อ่านว่า	ประ –หวัด –ติ –ศาสตร์
นิจศีล	อ่านว่า	นิจ –จะ –สีน
ไทยธรรม	อ่านว่า	ไทย –ยะ –ทำ
อุทกศาสตร์	อ่านว่า	อุ –ทก –กะ –สาด
อรรถรส	อ่านว่า	อัด –ถะ –รด
จุลสาร	อ่านว่า	จุน –ละ –สาน

๙. คำที่มีคำเหล่านี้อยู่ด้วย มักจะเป็นคำสมาส คือ การ กร กรรม คดี ธรรม บดี ภัย ภัณฑ์ ภาพ ลักษณ์ วิทยา ศาสตร์ 

ข้อสังเกต
๑. ไม่ใช่คำที่มาจากภาษาบาลีสันสกฤตทั้งหมด เช่น

เทพเจ้า	(เจ้า เป็นคำไทย)
พระโทรน	(ไม้ เป็นคำไทย)
พระโทรน	(โทรน เป็นคำอังกฤษ)
บายศรี	(บาย เป็นคำเขมร)

๒.คำที่ไม่สามารถแปลความจากหลังมาหน้าได้ไม่ใช่คำสมาส เช่น

ประวัติวรรณคดี	แปลว่า	ประวัติของวรรณคดี
นายกสมาคม	แปลว่า	นายกของสมาคม
วิพากษ์วิจารณ์	แปลว่า	การวิพากษ์และการวิจารณ์

๓. คำสมาสบางคำไม่ออกเสียงสระตรงพยางค์ของคำหน้า เช่น

ปรากฏ	อ่านว่า	ปรา –กด –กาน
สุภาพบุรุษ	อ่านว่า	สุ –พาบ– บุ –หรุด
สุพรรณบุรี	อ่านว่า	สุ –พรรณ– บุ –รี
สามัญศึกษา	อ่านว่า	สา –มัน –สึก –สา

ตัวอย่างคำสมาส

ธุรกิจ	กิจกรรม	กรรมกร	ขัณฑสีมา	คหกรรม
เอกภพ	กาฬทวีป	สุนทรพจน์	จีรกาล	บุปผชาติ
ประถมศึกษา	ราชทัณฑ์	มหาราช	ฉันทลักษณ์	พุทธธรรม
วรรณคดี	อิทธิพล	มาฆบูชา	มัจจุราช	วิทยฐานะ
วรรณกรรม	สัมมาอาชีพ	หัตถศึกษา	ยุทธวิธี	วาตภัย
อุตสาหกรรม	สังฆราช	รัตติกาล	วสันตฤดู	สุขภาพ
อธิการบดี	ดาราศาสตร์	พุพภิกขภัย	สุคนธรส	วิสาขบูชา
บุตรทาน	สมณพราหมณ์	สังฆเภท	อินทรธนู	ฤทธิเดช
แพทย์ศาสตร์	ปัญญาชน	วัตถุธรรม	มหานิกาย	มนุษยสัมพันธ์
วิทยาธร	วัฏสงสาร	สารัตถศึกษา	พัสดุภัณฑ์	เวชกรรม
เวทมนตร์	มรรคนายก	อัคคีภัย	อุดมคติ	เอกชน
ทวิบาท	ไตรทวาร	ศิลปกรรม	ภูมิศาสตร์	รัฐศาสตร์
กาฬพักตร์	ราชโอรส	ราชอุบาย	บุตรทารก	ทาสกรรมกร
พระหัตถ์	พระชงฆ์	พระพุทธ	พระปฤษฏางค์	วิทยาศาสตร์
กายภาพ	กายกรรม	อุทกภัย	วรพงศ์	เกษตรกรรม
ครุศาสตร์	ชีววิทยา	มหกรรม	อัฏฐางคิกมรรค	มหาภัย
อุบัติเหตุ	กรรมกร	สันติภาพ	มหานคร	จตุปัจจัย

จะเห็นได้ว่า คำสมาสนี้ เป็นการนำคำในภาษาบาลีและสันสกฤต มาเรียงต่อกัน โดยไม่ได้มีการแปลงสระ เสริมพยัญชนะหรือว่าลงนิคคหิต-แปลงนิคคหิตเป็นตัวอักษรอื่นๆ ดังเช่นคำสนธิ (คำเชื่อม) แต่อย่างใด มีคำศัพท์ที่เราสังเกตเห็นได้ง่ายๆ ว่า คำเหล่านี้คือคำสมาส ก็เพราะมีจุดเด่นๆ ที่พิจารณาเห็นได้ในทันทีว่าคือคำสมาส ดังคำศัพท์ที่ได้ยกตัวอย่างมาพอให้เห็นเป็นตัวอย่างข้างต้นนั้นแล้ว อย่าลืมนะครับว่า คำสมาสต่อโดยไม่ได้เชื่อมไม่ได้แปลงอะไร ไม่ได้สวมกลืนระหว่างคำระหว่างศัพท์เข้าด้วยกันเหมือนคำสนธิ เพราะคำสมาสคือการนำศัพท์ตั้งแต่ ๒ ศัพท์ มาเรียงต่อกัน โดยไม่ได้มีการเปลี่ยนแปลงรูปศัพท์ให้แตกต่างไปจากเดิมมากนัก แค่นำคำศัพท์ตั้้งแต่ ๒ ศัพท์มาเรียงต่อกันให้กลายเป็นคำใหม่ ซึ่งอาจจะคงความหมายแบบเดิม หรือเปลี่ยนความหมายไปเลยก็ได้…