ในทางพระพุทธศาสนาให้ความสำคัญกับหลักของเหตุและผลเป็นอย่างมาก เพราะพระพุทธศาสนาถือว่าทุกสิ่งทุกอย่างในโลกนี้เกิดมาจากเหตุและปัจจัย อาศัยกันและกันเกิดขึ้น สิ่งหนึ่งย่อมอิงอาศัยสิ่งอื่นๆ เกิดขึ้น ทุกสิ่งย่อมเกิดจากเหตุและปัจจัย ไม่มีอะไรที่จะเกิดขึ้นมาลอยๆ หรือบังเอิญเกิดขึ้นมาอย่างไม่มีสาเหตุ ทุกสิ่งล้วนแล้วแต่เกิดขึ้นมาโดยมีสาเหตุทั้งนั้น ดังนั้น เมื่อผลออกมาเป็นอย่างใดอย่างหนึ่ง ก็ล้วนแล้วแต่ต้องเกิดขึ้นมาจากสาเหตุอย่างใดอย่างหนึ่งอย่างแน่แท้
เมื่อเหตุไม่ดีผลก็ไม่ดี
เมื่อคนเราสร้างเหตุไว้ไม่ดี ก็อย่าได้หวังใจว่าจะได้รับผลที่ดีเป็นเครื่องมอบตอบแทนอย่างเด็ดขาด เพราะหากว่าเราสร้างเหตุไว้ไม่ดีเสียแล้ว ผลลัพธ์ที่เราจะต้องได้รับก็ย่อมเป็นผลลัพธ์ที่ไม่ดีอย่างแน่นอน จะอ้อนวอนให้ผลลัพธ์ออกมาดีอย่างไร ก็คงจะเป็นไปได้อยาก หรือไม่สามารถเป็นไปได้เลย เพราะผลลัพธ์ที่ดีๆ ก็คงจะไม่เกิดมาจากเหตุที่ไม่ดี เมื่อทำเหตุไว้ไม่ดีแล้ว ผลลัพธ์ที่ออกมาจะเป็นอย่างไร ก็คงต้องยอมรับในสิ่งที่เกิดขึ้น และอย่าได้โยนความผิดพลาดอันนี้ไปให้กับคนอื่น สิ่งอื่น หรือโทษดวงชะตาฟ้าดิน เพราะตัวเราเองก็คงรู้อยู่แก่ใจของตัวเราดีแล้วว่า สาเหตุที่แท้จริงของสิ่งที่มันเกิดขึ้นนั้น “คืออะไร”
เมื่อเหตุดีผลก็ดี
ในทางตรงกันข้าม ถ้าหากว่าคนเราสร้างเหตุไว้ดี ผลลัพธ์ที่ออกมาก็ย่อมจะเป็นผลลัพธ์ที่ดีอย่างแน่นอน จะสังเกตเห็นได้ว่า เมื่อคนเราตั้งใจทำอะไรด้วยเจตนาที่ดี เจตนาที่บริสุทธิ์แล้ว ผลที่ออกมาก็มักจะเป็นผลที่ดีตามไปด้วย เพราะสิ่งที่เป็นผลลัพธ์สุดท้าย ที่มีสาเหตุมาจากการสร้างเหตุไว้ดี ก็มักจะเป็นผลลัพธ์ที่บันดาลสุข ความสมหวัง ความสดชื่น สร้างโอกาสที่ดี และคุณประโยชน์ที่ดีให้กับชีวิตได้เสมอๆ
อุปมาเหมือนการสร้างบ้าน
การสร้างบ้าน หากเรามีทุนทรัพย์ที่มากพอ ก็สามารถสร้างบ้านหลังใหญ่โต มีสิ่งอำนวยความสะดวกต่างๆ อย่างครบครันได้ แต่ถ้าหากว่าเรามีทุนทรัพย์อยู่เพียงเล็กน้อย ก็ไม่สามารถสร้างบ้านให้ใหญ่โตได้ ไม่สามารถติดตั้งสิ่งอำนวยความสะดวกอะไรได้มากมายนัก สร้างให้พออยู่อาศัยได้ก็เท่านั้น ไม่สามารถที่จะจัดหาหรือจัดสร้างสิ่งอำนวยความสะดวกอะไรเพิ่มเติมได้เลย
บ้านที่สร้างอย่างมีทุนค่าก่อสร้างที่เพียงพอ มีแบบแปลนการสร้างบ้านที่ดี มีผู้รับเหมาที่ดี มีช่างก่อสร้างที่เก่ง มีความรู้ความสามารถในเชิงช่างในแต่ละอย่างแต่ละงานเป็นอย่างดี ช่างทำงานได้มาตรฐาน มีความละเอียดใส่ใจในการทำงานแต่ละอย่าง ใช้วัสดุที่ดีมีคุณภาพสูง บ้านหลังนี้ย่อมสร้างออกมาได้อย่างมีมาตรฐาน สวยงามตามแบบแปลนที่สถาปนิกเขียนไว้ มีความแข็งแรงคงทนตามหลักวิศวกรรม มีสิ่งอำนวยความสะดวกอย่างครบครัน เข้าใจทิศทางลม และเข้าใจธรรมชาติการใช้งานสิ่งก่อสร้างหรือสิ่งอำนวยความสะดวกแต่ละอย่างของในแต่ละช่วงวัยเป็นอย่างดี ภายใต้แนวคิด “สะดวก ประหยัด และปลอดภัย” บ้านหลังนี้จะเป็นบ้านที่น่าอยู่ และสร้างความพึงพอใจให้กับเจ้าของบ้านผู้อยู่อาศัยมากแค่ไหน
ผิดกับบ้านอีกหลังหนึ่งซึ่งมีทุนค่าก่อสร้างกะปริดกะปรอย มีทุนทรัพย์ในการก่อสร้างไม่เพียงพอ เช่น สร้างไปด้วยหาทุนไปด้วย แบบแปลนของบ้านที่จะสร้างก็ไม่แน่นอน สร้างแล้วก็ปรับก็เปลี่ยนไปเรื่อย ไม่มีหลักยึด หรือไม่มีการควบคุมให้เป็นไปตามแบบแปลนที่แน่นอน ได้ผู้รับเหมาที่ไม่ซื่อสัตย์ ทิ้งงาน ทุจริตวัสดุการก่อสร้าง ช่างที่มาสร้างบ้านให้ก็ไม่เก่ง ไม่มีความรู้ ไม่มีความเชี่ยวชาญชำนาญการอะไร แค่พอทำได้ ไม่ได้มาตรฐาน ไม่มีความละเอียดในการทำงาน ไม่มีความใส่ใจในงานที่ทำ ใช้วัสดุด้อยคุณภาพ หรือคุณภาพต่ บ้านหลังนี้ก็จะสร้างออกมาอย่างขาดๆ เกินๆ ม่ถูกแบบแผนตามแบบแปลนที่ถูกต้อง เสียรูปทรง ไม่มีความแข็งแรงทนทานตามหลักวิศวกรรม อีกทั้งยังไม่มีสิ่งอำนวยความสะดวกที่จำเป็นสำหรับใช้สอยภายในบ้าน ไม่เข้าใจธรรมชาติการใช้งานสิ่งอำนวยความสะดวกของคนแต่ละช่วงวัย ทำให้บ้านหลังนี้เป็นบ้านที่ไม่น่าอยู่อาศัย และไม่สามารถสร้างความพึงพอใจให้กับเจ้าของบ้านผู้อยู่อาศัยได้
และนี่เป็นเพียงตัวอย่างหนึ่งที่ยืนยันคำพูดที่ว่า “เมื่อเหตุดีผลก็ดี และ เมื่อเหตุไม่ดีผลก็ไม่ดีไปด้วย”
ความเห็นแย้ง
อาจมีบางท่านที่อาจจะเห็นแย้งว่า บางคนทำเหตุไว้ไม่ดี ก็ยังได้ผลลัพธ์ที่ดีได้ ก็ต้องยอมรับกันในเบื้องต้นก่อนว่า เหตุการณ์ในถสานการณ์จริงในชีวิตของคนเราที่สนับสนุนกับคำพูดนี้มีอยู่จริง และเคยเกิดขึ้นจริง เพียงแต่ว่า สิ่งที่เกิดขึ้นนั้น แท้จริงแล้วก็เป็นเพียงสิ่งที่ลวงให้คนเราหลงเชื่อเท่านั้นเอง ซึ่งความเป็นจริงแล้วอาจจะไม่ได้เป็นเช่นนั้นก็ได้ ตัวอย่างเช่น มีคนคนหนึ่ง ทำงานด้วยความทุจริตคอรัปชั่น ฉ้อโกงบริษัทอยู่ตลอดเวลา หากแต่ชีวิตของเขาก็ยังได้รับการเคารพยกย่อง มีหน้ามีตา มีเกียรติ ได้รับคำชื่นชม และร่ำรวยขึ้นเรื่อยๆ อย่างไม่มีทีท่าว่าจะเป็นอย่างอื่นไปได้ คนแบบนี้ทำไม่ดีมาทั้งชีวิต แล้วทำไม่คนคนนี้ ถึงยังมีชีวิตที่สุขสบายและร่ำรวยอยู่แบบนี้ มันช่างขัดกับคำพูดที่ว่า “เมื่อสร้างเหตุดีผลก็จะดีตามไปด้วย” และคำพูดที่ว่า “เมื่อสร้างเหตุไม่ดี ผลก็จะไม่ดีตามไปด้วย” อย่างสิ้นเชิง
ที่เป็นอย่างนี้เพราะอะไร นั่นก็เป็นเพียงเพราะว่า สิ่งที่เขาทำอยู่นั้นยังไม่ให้ผล ก็เลยยังใช้ชีวิตอยู่สุขสบายและร่ำรวยได้เช่นนั้น แต่ถ้าเมื่อใด สิ่งชั่วหรือสิ่งที่ไม่ดีที่เขาทำอยู่นั้นให้ผล ก็หมายความว่า ในวันหนึ่งถูกจับได้ไล่ทัน หรือถูกตรวจสอบได้ว่ากระทำการทุจริตคอรัปชั่น ฉ้อโกงเงินหรือผลประโยชน์ของบริษัท เขาก็จะไม่มีอะไรเหลือเลย ไม่ว่าจะเป็นทรัพย์สินเงินทอง เรือกสวนไร่นา หรือแม้กระทั่งความน่าเชื่อถือ เกียรติยศ ความไว้วางใจใดๆ ก็ย่อมจะถูกริบ และสูญสลายมลายไปจากตัวเขาเพียงชั่วพริบตา มิหนำซ้ำ ยังจะต้องโทษต้องภัยทางกฎหมายบ้านเมืองตามมาอีกเป็นหลายเท่าคูณทวี
ดังนั้น สิ่งที่เกิดขึ้นในชีวิตของเรา ไม่ว่าจะส่งผลดีหรือผลร้ายให้กับเราก็ตาม ทุกๆ อย่าง ล้วนแล้วแต่มีสาเหตุด้วยกันทั้งนั้น ไม่มีอะไรเกิดขึ้นมาลอยๆ หรือบังเอิญเกิดขึ้นมาโดยไร้เหตุปัจจัยอย่างเด็ดขาด หากเรายังสร้างเหตุเหมือนเดิม แน่นอนว่าผลที่ออกมาก็ย่อมเป็นเหมือนเดิมอย่างไม่ต้องสงสัย ดังนั้น เราทุกคนจึงควรสร้างเหตุไว้ให้ดี ละเว้นการสร้างเหตุที่ไม่ดีในทางตรงกันข้าม เพราะถ้าหากว่าเราสร้างเหตุเหมือนเดิม ผลที่ออกมาก็เหมือนเดิม และหากเราสร้างเหตุที่แตกต่างหรือเปลี่ยนเหตุให้แตกต่างออกไป เราก็อาจจะได้หรับผลลัพธ์ใหม่ๆ ที่ดีขึ้นก็เป็นได้…
